Psarantonis
Home Nieuws Agenda MaandOverzicht Praktisch Achtergrond
Links Biografie Geschiedenis Instrumenten

Biografieën van de website over Griekse Muziek

Psarantonis

Kretenzische muziek

Psarantonis ( Ψαραντώνης ) (uitspraak Psarandonis), wat letterlijk "Visser Toon" betekent, heet in feite Antonis Xylouris ( Αντώνης Ξυλούρης ) en hij is de broer van de bekende en geliefde Kretenzische zanger Nikos Xylouris (1936-1980) .

De naam Psarantonis is de bijnaam die de kleine Antonis - uitgesproken als Andonis of Adonis - in zijn geboortedorp gekregen had. Zijn oudere broer Nikos stond in het dorp bekend als Psaronikos en de jongere broer Yannis Xylouris werd door iedereen Psaroyannis genoemd. Nikos gebruikte zijn bijnaam wel als titel voor een plaat met traditionele Kretenzische muziek die hij in 1970 uitbracht, maar verder stond hij gewoon bekend onder zijn echte naam, Nikos Xylouris . Daarom vond Antonis het beter om zijn dorpsnaam, Psarantonis , te gaan gebruiken toen hij zelf aan een eigen carrière begon. Op die manier kon hij de intussen beroemde naam Xylouris aan zijn broer laten, uit respect voor het "begrip" dat deze inmiddels geworden was.

Psarantonis
© Luc Pardon 2002
Psarantonis

Psarantonis werd geboren op 6 september 1942 in Anogia ( Ανόγεια ), een Kretenzisch bergdorpje met zo'n 2.500 inwoners aan de voet van de Psiloritis ( Ψηλορείτης ) of Ida-berg, de hoogste berg van Kreta. De meeste dorpelingen zijn herders. De muzikale traditie is er tot op heden nog zeer levendig, ze maakt nog altijd deel uit van het dagelijkse leven. In het dorp Anogia (of Anoya ) zong haast iedereen of bespeelde er een muziekinstrument, zo ook in de familie van Psarantonis . Behalve zijn beroemde broer Nikos is ook broer Yannis Xylouris een bekende zanger en laouto - en lyra -speler, met verschillende platen op zijn naam. En de muzikale traditie, die al generaties lang in de familie zit, is nog lang niet aan haar einde. Psarantonis heeft zes kinderen en drie daarvan hebben ook de microbe te pakken. Dochter Niki Xylouri is de weg van de zangkunst ingeslagen, zoon Yorgis speelt laoúto en ook zoon Lambis heeft al meerdere cd's uitgebracht, waaronder een cd met de zogeheten tambachaniotika , ook wel de Kretenzische rembetika genoemd. En dan zijn er nog enkele neven en nichten die in de voetsporen van hun vader treden. Een andere bekende afstammeling van Anogia is Loudovikos ton Anogion , maar die legt zich op een heel ander muziekgenre toe.

Reeds op negenjarige leeftijd begon Psarantonis lyra te spelen, een instrument dat als nationaal symbool van Kreta beschouwd wordt. De eerste keer dat hij er fysiek mee in aanraking kwam was eerder toevallig. Op een dag was hij in het dorp verstoppertje aan het spelen met zijn vriendjes en als schuilplaats koos hij een kafenio waar op dat moment niemand was. Ook de baas was even weg. Aan de muur hing een lyra waar Antonis met zijn korte beentjes net bij kon. Hij haakte het ding van de muur en begon aan de stemschroeven te draaien zoals hij dat de groten had zien doen, want hij wist dat je zo een mooie klank kreeg. Toen het naar zijn zin was ging hij met de strijkstok aan de slag. Plots verscheen de baas in de deuropening. Antonis liet alles vallen waar het viel en dook langs de benen van de man heen naar buiten. Maar de kafetzís hield hem tegen en riep: "Hier blijven jij! Zitten! En nu spelen! Ik heb je bezig gehoord en ik vind het mooi".

Psarantonis oefende vlijtig, in het begin op de lyra van zijn grote broer, ondanks diens voortdurende aanmaningen om het instrument toch vooral niet stuk te maken. Zijn eerste "professionele" optreden was op een bruiloftsfeest toen hij dertien was. De kleine jongen had met enkele vriendjes een soort orkestje gevormd. Ze zongen en speelden zowat elke avond in het dorp en daar had de aanstaande bruidegom hem bezig gehoord. Het kostte de man wel wat moeite om vader Xylouris ervan te overtuigen dat het hem ernst was dat zoonlief op het feest moest komen spelen, maar als goeie Kretenzer kreeg hij uiteindelijk toch zijn zin. Vader ging door de bocht toen hij hoorde dat de rest van het gezin ook uitgenodigd werd. Op die manier kon hij immers een oogje in het zeil houden. Psarantonis werd op mandoline begeleid door zijn broertje Yannis , toen twaalf jaar. Het bleek dat ze alle liedjes kenden die de mensen hen vroegen en het feest werd een succes. Op veel plaatsen in Griekenland, en ook op Kreta, is het de gewoonte dat de muzikanten op bestelling spelen en dat de dansers per liedje betalen. Ze gooien de bankbriefjes op het podium, stoppen ze tussen de stemschroeven of plakken ze op het voorhoofd van de muzikanten. Na afloop van dat eerste feest hing Psarantonis van onder tot boven vol geld. En hij was meteen ook geboekt voor een verlovingsfeest dat de week nadien zou doorgaan in een dorp in de buurt.

Door zijn bijzondere spel en zang werd Psarantonis al op zijn zestiende beschouwd als een van de beste en meest vernieuwende lyra -spelers en zangers van Kreta; het leverde hem een tweede bijnaam "De leeuw van Kreta" op. Hij is autodidact en een echte natuurmens. De natuur van Kreta oefent op hem een bijzonder magische aantrekkingskracht uit en in veel van zijn liederen wordt trouwens de berg Ida of Psiloritis bezongen. Muziek maken is voor Psarantonis zoiets als de veelbesproken Griekse of Kretenzische dapperheid, de levendia ( λεβεντιά ), je hebt het of je hebt het niet. Het zijn allebei gaven van de natuur die je niet kunt aanleren. Iemand die muzikaal talent in zich heeft, heeft volgens hem geen scholing nodig, die weet sowieso het mooiste uit zichzelf te halen.

Visser Toon is geen groot redenaar, verre vandaar. Maar als hij eenmaal op dreef raakt en zijn heel eigen visie op de muziekbeleving op zijn geliefde Kreta onder woorden mag brengen, dan is er geen houden meer aan. Het is duidelijk dat het woord "bezieling" bij hem niet misplaatst is. Zo hoorden we hem, in een uitzending uit 2001 op de Griekse tv, een stukje van een mandináda (een soort Kretenzisch lied in versvorm) zingen dat hij geleerd had van een herder van honderd en zes jaar oud. In datzelfde programma deed hij het ontstaan van de " lyra met strijkstok" uit de doeken. Volgens zijn verhaal werd de lier vroeger overal met de hand bespeeld en de eerste strijkstok zou op Kreta, alweer door een herder, vervaardigd zijn met haren van een geitenbok. Prachtige verhalen waarin de liefde voor zijn vaderland en de eerbied voor het verleden overduidelijk de bovenhand nemen.

Tot op de dag van vandaag is Psarantonis zeer populair, ook in het buitenland, waar hij bijzonder geliefd is onder de filhellenen. Toch vindt hij optredens op bruiloften en dorpsfeesten nog steeds niet beneden zijn waardigheid. Daar speelt hij wat het publiek vraagt, ook niet-Kretenzische Griekse muziek, en heel af en toe desnoods zelfs een walsje of een tango. Maar op plaat blijft hij vasthouden aan wat hij als zijn taak beschouwt: het behoud van het eeuwenoude, rijke erfgoed der Kretenzers. Hij doet dat wel op zijn eigen manier, en dat levert hem - naast lovende kritieken - soms ook behoorlijk wat negatieve kritiek op. Nooit speelt hij een lied tweemaal op dezelfde wijze en het lijkt er vaak op alsof hij op het moment zelf improviseert, afhankelijk van de stemming.

Begin 1999 trad hij op tal van Belgische en Nederlandse podia op en gaf er het beste van zichzelf. Naar aanleiding van die concertreeks deden we voor u de legende over het ontstaan van de Kretenzische dans uit de doeken. Belangstellenden kunnen die nog steeds nalezen op onze maandpagina van februari 1999 .

Nog een woordje over de naam Psarantonis . Anogia ligt hoog in de bergen en men zou zich dan ook kunnen afvragen wat een visser eigenlijk in een bergdorp te zoeken heeft. Maar een bijnaam is per definitie bedoeld om iemand te onderscheiden van de anderen. In een vissersdorp lopen natuurlijk honderden vissers rond. En als je daar dan roept: "Visser Nikos , het eten is klaar!" dan komen er misschien zelfs enkele tientallen aangehold. Op die manier is het niet zo raar dat de herders van Anogia iemand Psaronikos of Psarantonis noemen en niet "herder Toon". Maar waarom dan juist "visser"? De familie Xylouris is al eeuwenlang een grote en belangrijke familie in Anogia, het zijn dus beslist geen recente inwijkelingen uit de kuststreek of zo.

Misschien is het helemaal geen visser? Een attente bezoeker van onze site wees er ons op dat " Psarantonis " ook "Grijze Toon" zou kunnen betekenen in plaats van "Visser Toon". Het voorvoegsel psar- zou dan niet van psarás (visser) komen maar wel van het bijvoeglijk naamwoord psarós , wat grijsharig betekent. Het is een volks woord dat nogal eens gebruikt wordt voor een dier, bijvoorbeeld een paard of een wolf met een grijze of zilvergrijze vacht, maar ook voor mensen met grijs haar. Bij uitbreiding heeft het soms ook de bijbetekenis van "eerbiedwaardig", maar meestal heeft het gewoon betrekking op de haarkleur. Als Ernest Claes een Griek was geweest dan had hij misschien een boek geschreven over de Psarós - en niet over de Witte - van Zichem.

Afgezien van dat zinnetje over Claes klinkt de "Grijze Toon" theorie erg aannemelijk. Sterker nog, er bestaat in Anogia zelfs een liedje over een Psarós . Dat was de bijnaam van een zekere Yorgos Kefaloyannis , een bouwvakker die om het leven kwam op de trouwdag van zijn zus. Hij had stenen nodig en had een opening in de rotsen opgevuld met springstof. Die had hij de dag voor het feest nog tot ontploffing willen brengen maar er was niets gebeurd. De ochtend van de bruiloft wou hij nog even gaan kijken wat er misgelopen was. Maar toen ontplofte het boeltje natuurlijk toch en hij was op slag dood. Het overlijden werd geheim gehouden tot na de trouwdag en de moeder van de bruid moest zich door alle rituelen heenwerken zonder iets te laten blijken. Een tragisch verhaal, dat vandaag minstens de voorpagina van sommige kranten zou halen en misschien zelfs het tv-journaal. Maar het gebeurde rond 1890 en op Kreta, dus er werden mandinades over gemaakt en die worden een eeuw later nog steeds gezongen. Om maar te zeggen dat de bijnaam Psarós inderdaad in gebruik is, of was, in Anogia.

En er is meer. Een generatie of wat na de Psarós leefde er in de buurt van Chania een échte Grijze Toon. Zijn werkelijke naam was Antonis Basakis (1885-1958) maar iedereen noemde hem Psarantonis . Dat was omdat alles voor hem grijs was. Elk ezeltje was een grijze ezel ( psarogáïdaros ), hij ging naar de bakker om een grijs brood ( psarópsomo ) en in de taverna bestelde hij steevast een grijs wijntje ( mia psarokrasiá ). Toch bekeek hij het leven door een rooskleurige bril. Dat hij straatarm was kon hem daarbij niet deren.

Maar "onze" Psarantonis zelf houdt het wel degelijk bij de visser. Volgens hem werden zijn broers en hijzelf zo genoemd naar hun grootvader. Die had de Turken nog achternagezeten, letterlijk dan. Tot in 1897 hoorde Kreta immers bij Turkije en ook nadien bleven er veel Turken wonen, zelfs nadat Kreta in 1913 bij Griekenland aansloot. De laatsten, nog altijd zo'n 33.000, verhuisden pas in 1923. Welnu, in opa's tijd was er dus zo'n Turks dorp in de buurt, en de inwoners daarvan kwamen regelmatig naar Anogia om te stelen. Ze werden dan achternagezeten door die van Anogia. Opa, vertelt Psarantonis , was dan altijd de eerste want hij kon erg hard lopen. Zo hard dat hij de vluchtende Turken niet alleen inhaalde maar ze zelfs voorbijstak zodat hij de voorste kon te grazen nemen. De Turken waren dan ook bang van hem en hun aanvoerder had tegen zijn mannen gezegd dat ze voor die kerel moesten uitkijken want "hij pakt ons als vissen". In de Nederlandse vertaling klinkt het een beetje krom, maar daar lagen ze in Anogia natuurlijk niet van wakker. Grootvader - die ook Antonis heette - had zijn bijnaam verdiend en voortaan heette hij Psarantonis , "Visser Toon".

In Anogia heeft namelijk iedereen een bijnaam. De dorpelingen geven die niet zomaar, je moet hem op de een of andere manier verdienen. Dat kan door een opvallende eigenschap te bezitten (zoals wit of vroegtijdig grijs haar), of door iets opmerkelijks te presteren (zoals het vissen van Turken) of - en dat hebben de dorpelingen natuurlijk het liefst - door een uitschuiver van formaat te maken. Maar je kan ook gewoon de bijnaam van je vader erven, op voorwaarde dan wel dat je op de een of andere manier opvallend veel op hem lijkt.

Het opvallende aan de broers Xylouris was dat ze al van kindsbeen af lyra speelden als de besten. Daardoor leken ze meer op hun grootvader van moederskant, die ook lyraris geweest was, terwijl vader Yorgos wel kon zingen maar geen instrument bespeelde. Vandaar misschien dat de jongens de bijnaam van hun grootvader kregen toegewezen.

Er is nog een derde mogelijke verklaring, zij het dat daar wat fantasie voor nodig is. Naar het schijnt zou men in het dialect van Anogia de medeklinkers L en R verwisselen. Melk (gala) noemen ze daar gara . Nu is psállo het Griekse woord voor zingen, dat zou dan " psárro " worden en we zouden dan gewoon bij een Zingende Adonis uitkomen.

Ook mooi natuurlijk, maar al bij al houden we het toch maar bij "Visser Toon", dat is tenslotte de lezing van Psarantonis zelf.

 

Laatst bijgewerkt op : 2006-08-20

Inhoudsopgave

Vorige pagina
Alkistis Protopsalti

Volgende pagina
Evanthia Reboutsika

Valid XHTML 1.0 Strict!

[Home]  [Nieuws]  [Agenda]  [Overzicht]  [Praktisch]  [Achtergrond]

Please contact our Webmaster with questions or comments.